آب و توسعه پایدار

مدیریت سیلاب به زبان ساده

واژه سیل از گذشته نماد شدت تخریب، سرعت خرابی و خسارات مالی و جانی بوده است. چرا چنین مفاهیمی از سیل در اذهان عمومی نقش بسته است؟ تجربه رخدادهای متعددی در این زمینه افکار انسان را به سمت وسوی یک وضعیت غیر قابل کنترل و خاص می‌برد. چرا از وقوع سیل نگرانیم؟ چون مسائل و مشکلات آن‌را تجربه کرده‌ایم. آیا سیل‌ها همیشه چنین خساراتی که امروزه به جامعه بشری وارد می‌کنند را داشته‌اند؟ براساس آنچه که از منابع و نقل قول‌های گذشتگان شنیده شده، خسارت‌ها هرگز بدین گونه نبوده‌اند. آیا اتفاقات نادری که در سال‌های اخیر رخ داده، تکرار وقایع گذشته است؟ میزان خسارت آن‌ها چقدر بوده؟ برخی براین باورند که نقش انسانی در رخداد سیل و اثرات مخرب آن غیر قابل انکار است. دستکاری بشر در طبیعت، او را به سمت وسوی ایجاد شرایط لازم برای وقوع این رخدادها سوق داده است. برای کنترل شرایط بحرانی و کاهش صدمات ناشی از حوادثی همانند سیل چه اقداماتی ضرورت دارد؟ تجربۀ سال‌های گذشته، استفاده از ابزار و سازه‌های مختلف همچون مخازن(سدها) را نشان می‌دهد؛ از طرفی در تکمیل روش‌های کنترل سیل روش‌های غیرسازه‌ای نیز پیشنهاد شده است. اما غلبه روش‌های سازه‌ای در کنترل سیل کاملاٌ مشهود می‌باشد. آنچه انسان را در کنترل و مهار خسارات ناشی از حوادث، ناتوان می‌سازد، عدم اطلاعات کافی از آنچه در رخدادهای گذشته به‌وقوع پیوسته می‌باشد. کلید تحرک و پویایی در هر رخداد بحرانی مربوط به سامانه جمع‌آوری اطلاعات و چگونگی مدیریت آن است. این مسئله می‌طلبد تا تمرکز اقدام خود را در جمع‌آوری داده‌ها، دسته‌بندی به موقع و تجزیه وتحلیل و نحوۀ بکارگیری آن قرار داد. در این شرایط است که مدیریت بحران با در اختیار داشتن اطلاعات لازم از امکانات، توانمندی‌ها و نقطه‌ضعف‌های احتمالی از تمام توان خود برای کاهش اثرات نامطلوب بحران بر جامعه بشری عمل می‌نماید. بنابراین اقدامات مدیریتی را می‌توان در سه مرحله زمانی دسته‌بندی نمود:
1- اقدامات در شرایط معمولی یا قبل رخداد سیل
2- اقدامات همزمان با رخداد سیل
3- اقدامات بعد از رخداد سیل
هریک از این مراحل زمانی، خود لزوم فعالیت‌های خاصی را توصیه می‌کند، که از جنبه مدیریتی توجه به آن ضروری است. آنچه مسلم است وقایعی همچون سیل مسئله‌ای نیست که فقط توسط یک ارگان یا نهاد قابل مدیریت باشد. در عین حال مدیریت واحد و یکپارچه برای ساماندهی کلیه فعالیت‌ها در مراحل زمان مختلف، اهمیت بسیار بالایی دارد. از این‌رو و بنابر اهمیت مسئله، مسئولیت سازمان‌های مختلف از دیدگاه مدیریتی، قبل هر بحران باید مشخص شود. مهمترین ابزار اعمال یک مدیریت توانمند در یک بحران، وجود داده‌های درست و قابل اطمینان، در اختیار داشتن افراد با تجربه و آموزش دیده در سازمان‌های مختلف، منابع مالی لازم برای شرایط بحرانی، در اختیار داشتن طرح و نقشه‌های لازم که از قبل، شرایط مختلفی را پیش‌بینی کرده باشد (داشتن راه حل برای سناریوهای مختلف بحرانی). این موارد خود بیان‌کننده اقدامات بسیار زیاد از جنبه‌های مختلف و در حوزه‌های مختلف خواهد بود. طبیعتاً عدم هماهنگی در انجام اقدامات ضروری و کمک‌رسانی به افراد تحت تأثیر بحران همچون سیل علاوه بر اینکه تأثیرکار و تلاش انجام شده را به درستی نشان نمی‌دهد، گاهاً موجب اتلاف و خسارت نیز خواهد شد. از آنجا که فرصت‌های لازم برای مجموعه فعالیت‌های مدیریتی به میزان کافی وجود دارد، هر گونه کاستی در زمان بحران نشان از مدیریت نادرست و عدم شناخت مسائل در زمان قبل بحران می‌باشد.
در این راستا با بررسی اقدامات مدیریتی صورت گرفته در سیل‏های اسفند 1397 و فرودین 1398 (که گستره بزرگی از کشور را دربر گرفت) و همچنین بررسی ساختارها، نظامنامه‏ها و رویه‏های موجود در کشور، شاید بتوان هم اکنون پس از حدود شش ماه از وقوع سیل‏های اخیر، سؤالاتی را مطرح کرد که برخی از آنها، پاسخی جامع را طلب می‌نماید. اما مطرح کردن سؤال، خود نشانۀ عدم انجام اقدامات لازم در فرصت‌های از دست رفته است.
1- علت و چرایی عدم رعایت حد بستر و حریم رودخانه‌ها و عدم برخورد قاطع با متصرفین اراضی بستر و حریم رودخانه‏ها، چیست؟ آیا مشکل قانونی است، یا مشخص نبودن حریم‏ها و یا نا مشخص بودن سازمان مسئول آن؟
2- مسئول اصلی و تصمیم‌گیری نهایی اقدامات مدیریتی در شرایط بحرانی (مثلاً در رابطه با خروجی سدها) با چه کسی است؟ آیا نیاز نیست به جای برگزاری جلسات مشورتی/ اتاق فکر، جلسات "کارگروه سیل" با حضور ارگان‏های مختلف (مانند استانداری) برگزار گردد؟
3- اقدامات پیشگیرانه از جمله مطالعه و بررسی مناطق سیل‌گیر، توسط چه ارگان یا نهادی باید صورت گیرد و مسئولیت برنامه‌ریزی آن با چه سازمانی است؟ چنانکه در مورد اقدامات انجام شده قبلی، به‌طور مشخص طرح «شرح خدمات طرح جامع خطرپذیری سیلاب» پیشنهادی توسط «کارگروه تخصصی امور سیل و مخاطرات دریایی، برق، آب و فاضلاب» در چه وضعیتی است و کاستی های آن چیست؟ (این نکته قابل ذکر است که در قانون مدیریت بحران (مصوب 07/05/1398) تهیه نقشه‏های پهنه‏بندی خطر زلزله، خطرپذیری (ریسک) لرزه‏ای در سطوح ملی، استانی و شهری به وزارت راه و شهرسازی (مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی) سپرده شده است؛ در صورتیکه برای پهنه‏بندی و ارزیابی خطرپذیری سیلاب، هیچ بند و تبصره‏ای در نظر گرفته نشده است).
4- نقش بیمه سیلاب در مدیریت غیرسازه‏ای سیلاب و جایگاه آن در نظام‌نامه‌ها و ساختارهای موجود چیست؟ چرا نقش بیمه سیل برای اطمینان پذیری از جبران خسارات و تشویق به سرمایه‌گذاری مورد توجه نیست؟ (روش بیمۀ سیلاب یك روش غیرسازهایِ كنترلِ خسارات ناشی از سیل است كه مانند انواع دیگر بیمه، در بیشتر كشورهای پیشرفته دنیا، توسط دولت مركزی تهیه شده و معمولاً به شركت‌های بیمه ابلاغ می‌گردد. این روش از ابزارهای مناسبی است كه با ایجاد انگیزه برای سرمایه‌گذاری در طرح‌های توسعه، نگرانی ضایعات و زیانهای ناشی از سیل را كاهش میدهد).
5- چرا به اقدامات هشداردهنده و آموزش عمومی در این مورد بی‌توجهی گردیده است؟ در صورتی که چنین اقداماتی برای زلزله به‌خوبی انجام می‌شود.
6- آیا یکی کردن "مدیریت بحران" و "پدافند غیر عامل" در سازمان‌ها و ارگان‏های دولتی، موجب بهبود عملکرد آن‏ها شده است یا آنکه از اهمیت مدیریت بحران کاسته است؟ آیا ارجحیت فعالیت‌های پدافند غیرعامل نسبت به فعالیت‌های مربوط به شرایط بحرانی، موجب کم‌رنگ شدنِ اقدامات لازم در خصوص مسائل بحران سیل نگردیده است؟
7- مسئولیت پیش‏بینی‏های هواشناسی و پیش‏بینی و هشدار سیل بر عهده چه کسی است و چرا در این زمینه در وزارت نیرو موازی‌کاری صورت می‏گیرد؟ (این نکته قابل ذکر است که در قانون مدیریت بحران (مصوب 07/05/1398) وزارت راه و شهرسازی از طریق سازمان هواشناسی کشور و با همکاری وزارت نیرو و وزارت جهاد کشاورزی موظف است شبکه پایش و هشدار سیل در سطح کشور را تکمیل کند، در صورتیکه موسسه تحقیقات آب وزارت نیرو مسئولیت پیش‏بینی‏های هواشناسی و پیش‏بینی و هشدار سیل را برای این وزارتخانه بر عهده گرفته است).
8- چرا قانون سازمان مدیریت بحران کشور حدود 10 سال است که در مجلس شورای اسلامی تعیین تکلیف نشده است؟
9- "نگاه جامع به حوضه آبریز برای مدیریت سیلاب" در کدام قسمت از قوانین و دستورالعمل‏های موجود دیده شده است و آیا نحوه ارتباط بین سازمانی در آن تعریف شده است؟
هر چند سؤالات مطرح شده در این زمینه کلی است، لیکن پاسخ به چنین سؤالاتی مستلزم انجام اقداماتی است که باید در آیندۀ هرچه زودتر صورت گیرد تا در شرایط بحرانی آتی از نتایج آن در کاهش اثرات نامطلوب سیل کاست. لذا مجموعۀ اقدامات لازم در جهت مدیریت بحران را می‌توان بطور خلاصه فهرست نمود:
1- وضع قوانین لازم برای مواقع بحرانی از طریق نهادهای قانون‌گذار
2- ایجاد ستاد بحران، متشکل از اعضای وابسته به نهادها و سازمان‌های مختلف
3- ایجاد دستورالعمل‌ها و آیین‌نامه‌ها برای انجام کلیه فعالیت‌های مورد نیاز
4- جمع‌آوری اطلاعات لازم برای انتخاب طرح و نقشه مناسب جهت امدادرسانی در زمان وقوع سیل (تولید سناریوهای مختلف بحرانی و تهیه روش‌های برخورد با شرایط مورد نظر)
5- برنامه‌ریزی پایدار برای فعالیت‌ها و وظایف سازمان‌های مرتبط در راستای حفظ محیط‌زیست و اقدامات پیشگیرانه در مقابله با سیل
6- برنامه‌ریزی برای تأمین اعتبارات لازم برای کلیه اقدامات مقابله و کنترل سیل که از سوی مرکز مدیریت بحران سیل ابلاغ می‌شود.
7- تلاش در ایجاد هماهنگی و عدم انجام موازی‌کاری و یا تقابل در اقدامات انجام شده در سازمان‌های مختلف در رابطه با مسئلۀ بحران سیل
8- برنامه‌ریزی برای استفاده از ابزار و تجهیزات پیشرفتۀ هشدار و اطلاع‌رسانی به افراد از طریق سازمان‌های ذی‌ربط
9- تلاش برای جمع‌آوری و ساماندهی تحقیقات و مطالعات انجام شده در حوزۀ مسئلۀ مربوط به سیل و حمایت از تحقیقات دانشگاهی در این حوزه
10- هماهنگی در پوشش خبری و اطلاع‌رسانی به موقع و درست در جهت جلب اعتماد عمومی
11- اقدامات لازم در جهت جلب امدادرسانی داخلی و بین‌المللی و تلاش در جهت استفاده از منابع بین المللی
موارد متعدد دیگری را می‌توان به مجموعه اضافه نمود. اما آنچه مهم است اینکه در انجام اقدامات محوله در زمان‌های قبل همزمان و بعد از سیل به‌درستی عمل شود تا نتیجه تلاش و هزینه‌های انجام شده، تأثیر لازم را داشته باشد.

• اردلان ذوالفقاران
• افشین یوسف گمرکچی
• بیژن قهرمان
• حسین دهقانی سانیچ
• حمید عمرانیان خراسانی
• سید ابوالقاسم حقایقی مقدم
• سید احمد محدث حسینی
• عباسعلی قزل سوفلو
• عزیزاله ایزدی
• علیرضا مقدم
• فاطمه طالبی حسین اباد
• مجتبی شفیعی
• محبوبه فرزندی
• محمد جلینی
• محمد سالاریان
• محمدحسین زارع مهرجردی
• نسرین صالح نیا
• هاشم درخشان
• کامران داوری