آب و توسعه پایدار

علم جدید هیدرولوژی اجتماعی: مردم و آب
نگاهی اجمالی به سیر توسعه‏ جوامع انسانی، آشکار می‌سازد که دخالت جوامع بشری از طریق تغییر کاربری اراضی و اعمال شیوه‌های مدیریتی گوناگون در بهره‌برداری از منابع آبی، تغییرات رژیم هیدرولوژی را در طول تاریخ هر منطقه‎ای در پی داشته است. به‌طوری‌که چرخه‌ی هیدرولوژی که در گذشته غالباً توسط محرک‏ هایی از جمله اقلیم، پوشش گیاهی، زمین‌شناسی و توپوگرافی حوضه‏ آبریز کنترل می ‏شد، در حال حاضر به‏ طور فزاینده‏ای تحت تأثیر محرک ‏های اجتماعی و اقتصادی از جمله رشد جمعیت و توسعه‌ی شهرها، توسعه ی کشاورزی فاریاب و صنعتی شدن قرار دارد. از طرف دیگر، بازخوردها و برهمکنش‌های دوسویه میان جوامع انسانی و سیستم‌های هیدرولوژیک و تغییرات پرشتاب آن در طول زمان، وضعیت را پیچیده‌تر می‌سازد. به‌طور یقین در چنین شرایطی پیش‌بینی رفتار حوضه‌های آبریز صرفاً با تکیه بر هیدرولوژی سنتی بی دقت خواهد بود. در سوی دیگر، همین بن‌بست‌ها و گاه وقوع ورشکستگی‌ آبی، هیدرولوژیست‌ها را بر آن داشته که از تمرکز بر تخمین‌ها و پیش‌بینی‌های مبتنی بر هیدرولوژی سنتی، به درک، توضیح و کشف فرآیندهای بنیادین هیدرولوژیک متمایل شوند. وجود چنین ناسازنماها و پیشرانه‌هایی، منجر به تحولاتی در علم هیدرولوژی گردید و این‌گونه موضوع جدید «هیدرولوژی اجتماعی» (Socio-hydrology) مطرح شد. هیدرولوژی اجتماعی، در چارچوب‏ های اقتصاد و سیاست، از تحقق این واقعیت ظهور یافته است که امروزه جوامع انسانی، مهم‏ترین محرک تغییر چرخه ‏های حیاتی از جمله آب، غذا و انرژی به‌شمار می‌آیند و این مسئله مرزهای علم هیدرولوژی را به سمت پذیرش انسان به ‏عنوان جزئی تفکیک‌ناپذیر و یکپارچه با چرخه‏ ی هیدرولوژی سوق داده است. این شاخه‏ نوظهور از هیدرولوژی، در جستجوی درک معنادار پویایی، هم‏ تکاملی (Co-evolution) و برهمکنش‌های سیستم‌های پیوسته‏ انسان ـ آب است و به‌طور مؤثری یکپارچگی جامع جنبه‏ های محیطی و اقتصادی ـ اجتماعیِ هیدرولوژی را در نظر دارد؛ و با تمرکز بر اصول علمی و بنیادین، به شناسایی و تحلیل این عوامل در تاثیر متقابل جوامع انسانی با سیستم‌های هیدرولوژیکی می‏ پردازد. ایران نیز که از فشارهای ناشی از توسعه جوامع انسانی و بحران‌های آبی مصون نبوده، ناگزیر از تغییر رویکرد است. در شرایط موجود، نگرش‌های جدیدی از جمله هیدرولوژی اجتماعی با هدف ایجاد درکی بنیادین از شرایط درهم تنیده‌ی سیستم‌های انسانی ـ آبی، در اتخاذ تصمیمات مدیریتی آبی با رویکرد حفظ پایداری سیستم‌های آبی نقش قابل توجهی را می‌تواند ایفا نماید. در واقع کشور برای رفع وضعیت وخیم پایداری منابع طبیعی در کشور، به‌ویژه آب و محیط‌زیست، نیازمند تغییر نگرش‌ می‌باشد. ارتباط تنگاتنگ مردم و آب که واقعیتی تاریخی بوده، و متاسفانه فراموش شده است؛ بایستی احیا گردیده تا مدیران به کمک علم جدید هیدرولوژی اجتماعی به درک بهتر دلایل انحراف در مدیریت آب و محیط دست یابند.