آب و توسعه پایدار

جایگاه فناوری در تأمین ایمن آب برای آیندگان

به باور بسیاری، آب از اصلی‌ترین چالش‏‌های امروزی ایران بوده و شاید اصلی‌‏ترین عامل محدود‏کننده توسعۀ همه جانبه کشور است. مسئلۀ کم ‏آبی، تمام گستره ایران را متأثر کرده و به دغدغه بزرگی برای مردم، مسئولین و سازمان‏‌های مردم ‏نهاد بدل شده است. رشد بی‏‌رویه و رقابتی مصرف آب با رشد 6 برابر در جهان به رغم افزایش 3 برابری جمعیت و رشد 14 برابری تولید ناخالص داخلی کشورها طی یک قرن گذشته، در کنار گرمایش جهانی و آشوب‌‏های اقلیمی، وضعیت نگران‏‌کننده‌‏ای را برای سال‌‏های پیش‏رو، به خصوص برای کشوری همچون ایران با قرار گرفتن در کانون بحران آب (منطقه ژئوپلتیک خاورمیانه)، ترسیم می‌‏نماید.
بدون تردید، مدیریت و حکمرانی غیرموثر، چالش بزرگ در حوزه آب در کشور است که ضرورت دارد سیاستگذاری‌ مدون، راهبرد مشخص و بر پایه دانش امروزی به جای تکیه بر بحران‌‏سازی و شعارزدگی اتخاذ گردد. حکمرانی آب شامل مجموعه‌‏ای از رویکردهای مدیریتی است که با هدف حفاظت و بهبود کارائی منابع آب، در طیف وسیعی از سامانه‌‏های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و اداری، قابل تعریف است. در عمل، وجوه حکمرانی موثر آب از منظر زیست‌‏محیطی (با حفظ ارزش‌‏های زیستی)، سیاسی (با شفافیت)، اجتماعی (با عدالت) و اقتصادی (کارآیی) مشخص و متمایز گردیده و در نهایت موجب پایداری منابع آب می‏‌گردد.
برای گذار از مشکل آب، نگاه مسئله‌‏محور راه‎گشاست. لازم است مفهوم آب‏‌پایگی و آب‌‏محوری به وجه غالب طراحی و توسعه همه جانبه کشور تبدیل گردد. در این راستا اصلاح ساختار اقتصادی آب یک اصل پایه در گذار از شرایط منفعت همگانی -که به مفهوم تشویق برای مصرف بیشتر است- به منفعت خصوصی شده که متضمن رویکرد سود تضمینی برای بخش خصوصی و اولویت ذی‌نفعان خواهد شد.
مدیریت و مهار مصرف بی‌رویه آب، یک رویکرد سازنده در مدیریت کلان منابع است؛ اصرار بر تولید مواد غذایی و افزایش آمار تولید محصولات کشاورزی، بدون توجه به ظرفیت‌های اکولوژیک و شعارمحوری در زمینه خودکفایی تمامی محصولات، رویه دهه‌های گذشته بوده است. این درحالی است که در ایران کشاورزی با مصرف نزدیک 90 درصد منابع آب و دارابودن صدها دانشگاه و مراکز تحقیقاتی، امنیت غذایی پایدار را باعث نشده و کشور همواره وابسته به واردات مواد و محصولات غذایی و نهاده‌ها بوده است. دلیل این امر کشاورزی کم‌اثر، بهره‌وری پایین آب، نظام خرده مالکی و سنتی، توسعه بی‌رویه کشت آبی، غیرعلمی بودن سیاست‌ها و برنامه‌های ایشان بوده است. استفاده از توسعه دانش به‌زراعی و به‌نژادی، مهم‌تر از همه فناوری‌های نوین در کشاورزی از جمله کشت‌های متراکم و مزارع هوشمند، می‌تواند بسترساز کشاورزی کارآمدتر گردد. از طرفی شناسایی و ترویج گونه‌های سازگار با تنش‌های محیطی از قبیل شوری و خشکی، بر اساس اصل تطابق اقلیمی، موجب کاهش مصرف آب و افزایش کارائی بخش کشاورزی خواهد شد. علاوه بر آن اتخاذ سازوکارهای نوین در تجارت و بازاریابی محصولات و کاهش ضایعات غذایی با بکارگیری فناوری در بسته‌بندی و توزیع محصولات غذایی، وضع تعرفه بیشتر در صادرات محصولات غذایی با تکیه بر آب نهفته در تولید محصول و کاهش عوارض و تعرفه واردات کالاهای آب‌بر، توصیه می‌شود.
دولت محوری و دولت سالاری در مدیریت آب، مسئله مشهود دیگر کشورمان است. سال‌هاست که بسیاری از تصمیمات و سیاست‌ها، جامعه‌محور و مردم‌پایه نیستند. پیوست‌های فرهنگی و اجتماعی در برنامه‌های توسعه، اقدامی ظاهری به شمار می‌رود. باید پذیرفت که در مدیریت جامع‌نگر آب در دهۀ گذشته، ابعاد فرهنگی و اجتماعی زیر سایه الزامات فنی و اقتصادی قرار گرفته است.
پیاده‌‌‏سازی آمایش سرزمینی، متضمن توسعۀ منطقه‌ای، متوازن و پایدار است. از اصول اولیه طرح‌ریزی و برنامه‌سازی آمایش سرزمینی، توجه به امکانات محیطی، ظرفیت‌های اکولوژیک و محدودیت‌های منابع طبیعی از جمله آب می‌باشد. گذار به توسعه پایدار بدون داشتن طرح آمایش سرزمینی در مقیاس ملی، منطقه‌ای و محلی که بر مبنای ظرفیت‌های محیطی، انسانی و راهبردی تنظیم شده باشد، امکان‌پذیر نیست.
مدل‌سازی پویای سامانه‌های آبی بر مبنای استفاده از فناوری‌های سنجش از دور و سامانه‌های اطلاعات مکانی، جمع‌آوری داده و پایش برخط منابع و مصارف، همراه با برپایی سامانه‌های پشتیبانی تصمیم، برآوردهای واقع‌بینانه از تخصیص بخش‌های مختلف مصرف و حسابداری هوشمندانه آب را موجب شده و پایداری سامانه‌های آبی را به دنبال خواهد داشت.
استفاده از آب‌های نامتعارف، شور و لب‌شور در دو نوار ساحلی شمال و جنوب کشور، حتی آب‌های شور سطحی و زیرزمینی در نواحی مرکزی کشور، با استخدام فناوری‌های امروزی حرارتی و غشایی و با رعایت الزامات زیست‌محیطی مدیریت شورابه، اقدامی اصولی در تأمین و توسعه منابع آب به شمار می‌رود.
از دیگر واقعیات دنیای امروز توسعه روزافزون شهرنشینی است، باید در نظر داشت که بیش از نیمی از جمعیت جهان در نواحی شهری اسکان دارند. در کشور ما نیز از اواسط دهه 60، جمعیت شهری از جمعیت روستایی پیشی گرفت. هرچند توسعه شهرنشینی جذابیت‌های فراوانی را برای ساکنین آن فراهم می‌کند، لیکن تبعات عدیده‌ای را نیز به‌دنبال دارد که از آن جمله صدمات زیست‌محیطی است. بنابراین مدیریت شهرها به شیوه پایدار را به عنوان یک ضرورت مطرح می‌کند. از رویکردهای امروزی در مدیریت آبِ مناطق شهری، اطمینان از عدم بروز مشکل در شهرها و حومه‌ی آن به هنگام وقوع رخداد حدی، از جمله سیل و دوره‌های طولانیِ خشکسالی است.
تجربه کشورهای توسعه یافته، بکارگیری فناوری‌های نوین و تعاملات متقابل زیرساخت‌های آب شهری در برنامه‌ریزی فضایی و بهینه‌سازی عملکرد زیست‌بوم‌ها است. این امر با اقداماتی همچون جمع‌آوری آب باران و بازچرخانی آب به کمک فناوری های نوین ساختمان و ایجاد تصفیه‌خانه‌های مدرن فاضلاب شهری و صنعتی، می‌تواند مورد توجه قرار گیرد.
نمونه‌های کاربردی و مطالعات موردی در این خصوص که می‌تواند به‌عنوان الگو مطرح بوده و حاکی از توجه به فناوری در مدیریت آب باشد، شامل مجموعه اقدامات انجام شده در کشورهایی نظیر کره‌جنوبی، استرالیا، انگلستان، ایالات متحده و ... است. در سئول کره جنوبی، به منظور حفظ آب و کاهش تقاضا، کاهش خطر سیل و کاهش مصرف انرژی، سامانه‌های غیرمتمرکز مدیریت آب باران توسعه یافته و به عنوان یک راه حل کوتاه‌مدت و درازمدت برای سازگاری با تغییرات اقلیمی عمل نموده و مکمل زیرساخت‌های موجود آب شهری هستند. طرح توسعه مسکن شهری بر مبنای اصول "طراحی شهری حساس به آب" در ملبورن استرالیا، نمونه‌ای از راهبرد توسعه فناوری محیط‌زیست‌دوست در آن منطقه می‌باشد. برنامه سالانه "شهر سبز، آب‌های پاک"، برنامه‌ای 25 ساله را در راستای حفاظت و ارتقای کیفی آبخیزها، با بهره‌گیری از زیرساخت‌ها برای مدیریت آب رگبارها، در شهر فیلادلفیای آمریکا هدف گذاری نموده است. بازچرخانی آب در بریزبن استرالیا، نمایشی از یک رویکرد به‌هم پیوسته است که شامل برداشت آب باران، بازچرخانی آب‌های خاکستری و مدیریت تقاضای آب می‌شود. توسعه زیست‌محیطی انرژی صفر، شامل توسعه مسکن سازگار با محیط‌‌زیست در والینگتون انگلستان، در نزدیکی لندن و در شهر ساتون بوده و توسط معمار مشهور بیل دانستر طراحی گردیده و به دنبال روش پایدارتر برای توسعه مسکن شهری می‌باشد. موارد فوق نمونه‌هایی از کاربرد زیست فناوری در مدیریت آب شهری است.
در انتها یادآور می‌شود، توسعه فناوری، مستلزم تولید دانش با حمایت از شرکت‌های دانش‌پایه و نوپا، ایجاد دره‌های ابتکار و استفاده از تجارب متراکم و البته مقدم بر همه آنها، بسط و ترویج فرهنگ توسعه در کشور خواهد بود.