تبیین سناریوهای ناشی از منازعات اجتماعی آب محورِ عراق بر مناسبات هیدروپلیتیک ایران و عراق

نوع مقاله : پژوهشی کاربردی

نویسندگان

• زکیه آفتابی ¹
• مراد کاویانی راد ¹
• حمید کاردان مقدم ²

¹ گروه جغرافیای سیاسی، دانشکده جغرافیا، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران

² موسسه تحقیقات آب، وزارت نیرو، تهران، ایران

https://doi.org/10.22067/jwsd.v12i2.2505-1426

چکیده

منازعات اجتماعی بر سر منابع آب یکی از چالش‌های مهم و رو به افزایش در جوامع امروزی است که ریشه در کمبود منابع آب دارد. با افزایش جمعیت، تغییر اقلیم و مجموعه عوامل دیگر؛ منابع آب محدود شده و به مناقشه و نزاع‌های اجتماعی منجر شده است. پژوهش کاربردی پیش‌رو به تبیین سناریوهای ناشی از منازعات اجتماعی آب محور عراق بر مناسبات هیدروپلیتیک ایران و عراق با روش توصیفی- تحلیلی و با بهره‌گیری از نرم‌افزارهای Mic Mac ،Scenario Wizard و Vensim پرداخته است. براساس نتایج پژوهش تنش‌های قومی دو سوی مرز، سدسازی‌های کشور ترکیه روی سرشاخه‌های رودهای دجله و فرات، تغییر اقلیم، میزان توجه به فناوری‌های پیشرفته در مدیریت منابع آب، وابستگی معیشت غرب ایران و شرق عراق به منابع آب، میزان توجه به توسعه پایدار و گروه‌های مسلح شبه نظامی، به عنوان متغیرهای کلیدی تأثیرگذار بر مناسبات هیدروپلیتیک ایران و عراق ناشی از منازعات اجتماعی آب محور در عراق، انتخاب شدند. تصور حالت‌های مختلف از بحرانی تا مطلوب برای متغیرهای کلیدی، سناریوی فراروی مناسبات هیدروپلیتیک ایران و عراق، ناشی از منازعات اجتماعی در عراق را بحرانی نشان داد. در این راستا؛ تقویت هیدرودیپلماسی و همکاری‌های منطقه‌ای، همکاری ایران و عراق برای مذاکره با ترکیه در رعایت حقابه کشورهای پایین‌دست، سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین مدیریت منابع آب، ایجاد صنایع کم آب‌بر در مناطق غرب ایران و شرق عراق و توجه به پیوند آب، غذا و انرژی در مدیریت یکپاچه منابع آب به عنوان مهمترین راهکارها برای جلوگیری از ایجاد وضعیت بحرانی پیشنهاد شدند.

کلیدواژه‌ها

• منازعات اجتماعی
• مناسبات هیدروپلیتیک
• وضعیت بحرانی
• ایران و عراق

موضوعات

• مدیریت آب و اقتصاد

مراجع

آفتابی، زکیه، کاویانی راد، مراد، و کاردان، حمید. (1402). تبیین سناریوهای فراروی مناسبات هیدروپلیتیک رودخانه‌های مرزی ایران و عراق. مدیریت آب و آبیاری، 2(13)، 487- 507.
dor: 20.1001.1.22516298.1402.13.2.12.6
ذکی، یاشار، طالبی، محمدصادق، بدیهی از نداهی، مرجان، و یوسفی شاتوری، محمد. (1402). نقش پروژه‌های گاپ در هیدروپلیتیک حوضه آبریز رودخانه دجله و فرات. ژئوپلیتیک، 19(3)، 241- 272.
dor: 20.1001.1.17354331.1402.19.71.9.4
کاویانی راد، مراد. (1398). هیدروپلیتیک سویه‌ها و رویکردها. پژوهشکده مطالعات راهبردی، تهران، ایران.
میان‌آبادی، حجت، و قریشی، سیده زهرا. (1401). تبیین پارادایم‌های رئالیسم و لیبرالیسم در مناسبات هیدروپلیتیکی. ژئوپلیتیک، 13(1)، 186-150.
dor: 20.1001.1.17354331.1401.18.65.6.2
طالبیان، حامد، مولایی، محمد مهدی و قراری، فریما. (1394). کاربرد روش تحلیل اثرات متقابل فازی در مطالعات آینده نگر (مطالعه موردی: آینده پژوهی ایران). دومین کنفرانس بین المللی ابزار و تکنیک‌های مدیریت. تهران، ایران.

Abd-El Mooty, M., Mansoh, R., & Abdulhadi, A. (2016). Accelerating the words research. Hydrology current research, 7(4), 1-8. doi: 10.4172/2157-7587.1000260
Abu Zeed, A. (2018). Basra Protests Spark Government Scramble to Create Jobs, AL-MONITOR.
https://www.al-monitor.com/originals/2018/08/iraq-oil companies-jobs-protests.html
Albarakat, R., Le, M. H., & Lakshmi, V. (2022). Assessment of drought conditions over Iraqi transboundary rivers using FLDAS and satellite datasets. Journal of Hydrology: Regional Studies, 41, 101075.
https://doi.org/10.1016/j.ejrh.2022.101075
Ashraf, B., AghaKouchak, A., Alizadeh, A., Mousavi Baygi, M., R. Moftakhari, H., Mirchi, A.,... & Madani, K. (2017). Quantifying anthropogenic stress on groundwater resources. Scientific reports, 7(1), 12910.‌
https://doi.org/10.1038/s41598-017-12877-4
BBC News. (2018). Water Shortages Fuel Ongoing Protests in Basra, Iraq. BBC News, September 25, 2018. 
https://www.bbc.com/news/av/world-middle-east-45626170
Brochmann, M., & Gleditsch, N. P. (2012). Shared rivers and conflict–A reconsideration. Political Geography, 31(8), 519-527.
https://doi.org/10.1016/j.polgeo.2012.11.001
Cooley, J. K. (1984). The war over water. Foreign policy, 54, 3-26.
Dombrowsky, I. (2009). Revisiting the potential for benefit sharing in the management of trans-boundary rivers. Water Policy, 11(2), 125-140.
https://doi.org/10.2166/wp.2009.020
Dowlatabadi, N., Banihabib, M. E., Roozbahani, A., & Randhir, T. O. (2020). Enhanced GMCR model for resolving conflicts in a transboundary wetland. Science of the Total Environment, 744, 140816.
https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2020.140816‌
Eissa, S. (2020). Iraq’s October Revolution: Six Months, ACLED. https://acleddata.com/2020/04/10/iraqs-octoberrevolution
Gleick, P. H. (1994). Water, war & peace in the Middle East. Environment: science and policy for sustainable development, 36(3), 6-42.
https://doi.org/10.1080/00139157.1994.9929154
Grünwald, R., Wang, W., & Feng, Y. (2020). Modified transboundary water interaction Nexus (TWINS): Xayaburi dam case study. Water, 12(3), 710.
‌https://doi.org/10.3390/w12030710
Gupta, H. V., Clark, M. P., Vrugt, J. A., Abramowitz, G., & Ye, M. (2012). Towards a comprehensive assessment of model structural adequacy. Water Resources Research, 48(8), W08301.‌
https://doi.org/10.1029/2011WR011044
Homer-Dixon, T. (1996). Strategies for studying causation in complex ecological-political systems. The Journal of Environment & Development, 5(2), 132-148.
https://doi.org/10.1177/107049659600500202
Iraqi News Agency. (2021). Demonstrations Demands Launching Water Quota in Maysan. 3 October 2021.
https://ina.iq/en/local/14489-demonstrations-demands-launching-water-quota-in-maysan.html
Julien, F. (2012). Hydropolitics is what societies make of it (or why we need a constructivist approach to the geopolitics of water). International Journal of Sustainable Society, 4(1-2), 45-71.‌
https://doi.org/10.1504/IJSSOC.2012.044665
Madani, K., AghaKouchak, A., & Mirchi, A. (2016). Iran’s socio-economic drought: challenges of a water-bankrupt nation. Iranian studies, 49(6), 997-1016.
https://doi.org/10.1080/00210862.2016.1259286
Nincic, M., & Weiss, M. (2016). The future of transboundary water conflicts. Political Science Quarterly, 131(4), 717-748.‌ https://doi.org/10.1002/polq.12531
Oregon state university. (2025). Program in water conflict management and transformation. https://transboundarywaters.science.oregonstate.edu/
Pacific Institute. (2022). Water Conflict Chronology. accessed on 22 April 2022. Available online:
https://www.worldwater.org/conflict/map/
Rahi, K. A., Al-Madhhachi, A. S. T., & Al-Hussaini, S. N. (2019). Assessment of surface water resources of eastern Iraq. Hydrology, 6(3), 57.
https://doi.org/10.3390/hydrology6030057
Remans, W. (1995). Water and war. Human tares Volkerrecht, 8(1), 1-14.
Sadoff, C. W., & Grey, D. (2002). Beyond the river: the benefits of cooperation on international rivers. Water policy, 4(5), 389-403.
https://doi.org/10.1016/S1366-7017(02)00035-1
Saemian, P., Tourian, M. J., AghaKouchak, A., Madani, K., & Sneeuw, N. (2022). How much water did Iran lose over the last two decades? Journal of Hydrology: Regional Studies, 41, 101095.‌
https://doi.org/10.1016/j.ejrh.2022.101095
Shoko, E. (2025). Structural Determinants of Conflicts and Cooperation in Rural Water Management. Peace Review, 1-13.‌
https://doi.org/10.1080/10402659.2025.2485300
Starr, J. R. (1991). Water Wars. Foreign Policy, 1(82), 17–36.
Walschot, M., & Katz, D. (2022). Desalination and transboundary water conflict and cooperation: A mixed-method empirical approach. Water, 14(12), 1925.‌
https://doi.org/10.3390/w14121925
Warner, J. (2012). Three lenses on water war, peace and hegemonic struggle on the Nile. International Journal of Sustainable Society, 4(1-2), 173-193.‌
https://doi.org/10.1504/IJSSOC.2012.044672
Water, Peace and security. (2022). Water challenges and conflict dynamics in Southern Iraq.‌
https://waterpeacesecurity.org/files/208
Westing, A. H. (Ed.). (1986). Global resources and international conflict: environmental factors in strategic policy and action. Oxford University Press on Demand.Wolf, A. T. (2007). Shared waters: Conflict and cooperation. Annu. Rev. Environ. Resour., 32, 241-269.‌ https://doi.org/10.1146/annurev.energy.32.041006.101434
Wolf, A. T. (2023). Middle East water conflicts and directions for conflict resolution. Intl Food Policy Res Inst, Washington, USA.‌
Yang, Q., Bai, T., Liu, D., & Sun, X. (2025). Optimal Allocation and Evaluation of Regional Water Resources Integrated with Rural Revitalization Strategy. Water Resources Management, 39(7), 1-24.
https://doi.org/10.1007/s11269-025-04180-z
Yeganeh, Y., & Bakhshandeh, E. (2022). Iran’s model of water diplomacy to promote cooperation and prevent conflict over transboundary rivers in Southwest Asia. World Affairs, 185(2), 331-358.
https://doi.org/10.1177/00438200221081210
Yoffe, S., Wolf, A. T., & Giordano, M. (2003). Conflict and cooperation over international freshwater resources: Indicators of basins at risr 1. JAWRA Journal of the American Water Resources Association, 39(5), 1109-1126.
https://doi.org/10.1111/j.1752-1688.2003.tb03696.x
Zeitoun, M., & Mirumachi, N. (2008). Transboundary water interaction I: Reconsidering conflict and cooperation. International Environmental Agreements: Politics, Law and Economics, 8, 297-316.‌
https://doi.org/10.1007/s10784-008-9083-5